یکی از شاخص‌ترین و پر ارزش‌ترین عناصر معماری ایرانی پس از اسلام، محراب‌ها هستند. این عناصر به واسطه‌ی قداست و اهمیتی که در بناها دارند، با کاربری‌های گوناگون در مساجد و نمازخانه‌ها به‌کاربرده شده‌اند. ابتدا، محراب در یکی از مقدس‌ترین بناهای اسلامی، یعنی مسجد، ساخته شد تا جهت قبله را نشان داده و برای اقامه‌ی نماز به‌وجود آمده باشد.
در ابتدا، محراب‌ها یک تکه سنگ ساده یا چوبی بود که جهت قبله را به مسلمانان اعلام می‌کرد. با گذر زمان و با تأثیر هنرمندان، محراب مسجد به یک عنصر اصلی در معماری مذهبی ایران تبدیل شد. هنرمندان با استفاده از فنونی چون گچبری، حجاری، چوب‌کاری، آجرکاری و کاشی‌کاری، آن را به یک اثر هنری فراتر از مجرد نشان دادن جهت قبله تبدیل کردند.
در طول دوره‌های مختلف، محراب‌ها به وسیله‌ی هنرمندان در قالب کتیبه‌نگاری، نقوش و اشکال تزئینی، به‌شکلی جلوه می‌یافتند که نه‌تنها ابعاد مذهبی بلکه ابعاد هنری و فرهنگی را نیز به‌خوبی نشان می‌دادند. در طول تاریخ این سازه‌ها به‌علت قرار گرفتن در اماکن سرپوشیده، از ویرانی کم‌تری نسبت به سایر عناصر معماری دچار شده‌اند و به‌عنوان آثاری شاخص از هنر و معماری زمان خود باقی مانده‌اند.
تاریخچه محراب مسجد
واژه‌ی “محراب” پیش از اسلام در برخی آیین‌ها برای اشاره به بنای مذهبی به‌کار می‌رفته است. در آیین مهرپرستی ایران و بین‌النهرین، به پرستش‌گاه‌ها “مهرابه” یا “مهرکده” اطلاق می‌شده است. در برخی کلیساها نیز از محراب‌ها به‌عنوان یک بخش نیم‌دایره‌ای در جلوی کلیسا استفاده می‌شده که با نام “تابوک” شناخته می‌شد.
نخستین محراب مسجد به‌شکل طاقچه‌ای با فرورفتگی در دیوار در دوران اسلام به سال ۸۶ق تعیین می‌شود. در هنگام تجدید بنای ساختمان مسجدالنبی، عمربن عبدالعزیز نخستین محراب را احداث کرد. برخی تاریخ‌نگاران فرض کرده‌اند که این طاقچه ممکن است جایگزین شکلی برای نشان‌دادن جهت قبله بوده باشد.
اسناد نشان می‌دهند که در مسجدالنبی، صفحه‌ای سنگی وجود داشته که مکان ایستادن پیامبر اکرم به نماز جماعت را نشان می‌داده است. این نشانگر نه‌تنها عنصری از محراب بلکه نمادی از مکان مقدس پیامبر برای انجام نماز بود.
ابن بطوطه نخستین ساخت این نوع سازه را به دوره‌ی عثمان‌بن عفان نسبت می‌دهد. هرچند برخی تاریخ‌نگاران نخستین محراب را به مروان و برخی دیگر به عمربن عبدالعزیز نسبت می‌دهند. تاریخچه‌ی محراب‌ها نشان از تحولات زیاد در زمان‌های گوناگون و تحت تأثیر هنرمندان مسلمان دارد. این نماد از نهادهای باستانی تبدیل به نمادی از ارزش‌ها، هنر و ظرافت در معماری اسلامی پیش رفته است.
محراب مسجد نمادی از ارزش‌ها در اسلام
محراب‌های مساجد از برجسته‌ترین نمادهای معماری اسلامی هستند که در دیوار سمت قبله قرار می‌گیرند و ترتیب و طرح آن‌ها جهت قبله را به‌وضوح در داخل مسجد مشخص می‌کنند.
محراب به‌صورت تاق قوسی در دیوار دیده می‌شود. این طراحی همچون یک دروازه‌ی معناپرداز و تزئینی به‌نظر می‌آید و با طراحی‌های خاص خود، توجه هر نمازگزار را به‌خود جلب می‌کند.
محراب مسجد به‌عنوان مهم‌ترین و مقدس‌ترین مکان شمرده می‌شود و دارای حرمت بالایی است. این حرمت و اهمیت می‌تواند به تاریخچه و کارکرد آن در ساختمان مساجد بازگردد و این اهمیت نه‌تنها از جنبه‌ی دینی بلکه از جنبه‌های معماری و فرهنگی نیز مشاهده می‌شود.
این سازه‌ی اسلامی به‌عنوان نمادی از ارتباط مستقیم نمازگزاران با خدا در نمازهایشان در نظر گرفته می‌شود. طراحی و تزئینات محراب نیز اغلب به نحوه‌ای خاص به این ارتباط معنوی اشاره دارد و جلوه‌ای از زیبایی و ارزش‌های دینی را به نمازگزاران ارائه می‌دهد.
محراب‌ها با گذر زمان و تأثیر هنرمندان، از ساده‌ترین فرآیند رنگ‌آمیزی یا چوب‌کاری به یک اثر هنری با کیفیت تبدیل شده‌اند. این سازه‌ی زیبا در معماری مساجد، باعث ایجاد ارتباط عمیقی بین فضای مذهبی و هنر معاصر می‌شود و توجه به جزئیات آن نقطه‌ی ایجاد شگفتی و اراده به خدمت به خدا را در نمازگزاران تقویت می‌کند.
محراب نمایی از هنر مسلمانان
محراب‌ها با توجه به نقوش، خطوط، آیات قرآنی، رنگ‌های زیبا، ترسیم‌های هندسی، حفاری‌های ایجاد شده با گچبری و کاشی‌کاری و سایر هنرهای تزئینی، یک مجموعه‌ی زیبا و چشم‌نواز را تشکیل می‌دهند. این آثار تزئینی هم از لحاظ هنری و هم از لحاظ معنوی و مذهبی به نمازگزاران اراده می‌دهند که در خانه‌های خدا چه ارزش‌ها و زیبایی‌هایی وجود دارد.
محراب مسجد در واقع گنجینه‌ای اصلی از هنر و ظرافت است که در قلب خانه‌های خدا به یادگار مانده است. این سازه‌ی اسلامی شاهکارهای مختلف هنری از جمله عظیمت و جلال عالم، در آن تجسم پیدا کرده و ذوق هنرمندان مسلمان را به زیور و زینت محراب افزوده است.
هنرمندان با ایمان و اخلاص، محراب را چونان دری گشوده شده به بهشت بر پیش چشم نمازگزاران برپا می‌نمایند تا آن زمان که تمامی اندیشه‌ها به خالق و همه‌ی نگاه‌ها به یک سو روان شود و زیباترین هنر، مقابل اقامه کنندگان نماز قرار گیرد. در یک کلام، محراب‌های واقع در مساجد به‌عنوان تجلی‌گاه ذوق و ابداع هنر مسلمانان در تمام زمینه‌های هنری از گچبری تا خطاطی و کاشی‌کاری، یک شاهکار ماندگار در میراث هنر اسلامی می‌باشند.
تفسیر گودی محراب مسجد
در برخی از مساجد، محراب با گودی کمی از کف بقیه جاهای مسجد متفاوت است، به‌دلیل اینکه امام جماعت باید در حین نماز، پایین‌تر از مردم نماز بخواند. این گودی محراب مسجد نه‌تنها نمادی از احترام به عظمت خداست بلکه نمایانگر وظیفه‌ی سنگین امام جماعت در دفاع از ارزش‌های اسلامی است.
امام جماعت به‌عنوان جنگجویی در راه خدا در جنگ حق علیه باطل مطرح می‌شود و گودی محراب‌ها نقشی مهمی در حمایت از امام جماعت در اجرای این وظیفه‌ی سنگین دارند. این گودی به امام کمک می‌کند تا وظیفه‌ای که بر دوشش است را با انگیزه و احساس عظمت انجام دهد. این نماد به امام یادآور می‌شود که در هر لحظه باید از ارزش‌ها و اصول اسلامی به بهترین شکل ممکن دفاع کند.
این ویژگی که امام در حین نماز پایین‌تر از سایرین می‌ایستد، او را از هرگونه غرور و احساس برتری محروم می‌سازد و اینکه نماد اسلام در محراب قرار دارد، او را به یادآوری عظمت خدا و ارتباط ایمانی با جماعت موظف می‌کند.
محراب مسجد و هویت امام جماعت
این سازه در مساجد عاملی جهت افزایش صدای امام جماعت محسوب می‌شود. طراحی محکم و استراتژیک آن به افزایش قابلیت صوتی امام کمک می‌کند و صدای اذان و خطبه‌های او را به بهترین شکل ممکن در محیط منتقل می‌کند.
با تعیین جایگاه امام جماعت، محراب به‌عنوان وسیله‌ای برای شناسایی امام در مسجد و ارتباط مستقیم مردم با ایشان ایفای نقش می‌کند. این ارتباط مستقیم با امام، احساس وحدت و تعلق به جماعت را تقویت می‌کند.
همانند منبر که یک رسانه‌ی ارتباط‌جمعی است، محراب مسجد به‌عنوان نمادی از وحدت و وسیله‌ای برای اتحاد مسلمانان در نماز و عبادات ایفای نقش می‌کند. این عنصر به مسلمانان یادآوری می‌کند که در هنگام نماز، همگان در یک جهت و با یک هدف جلوه می‌دهند.
