سه رکن طراحی فرش (طراحی، طراح و طرح)
تحقيق و نگارش: سعيد رونقيان تبريزی
به جهت ارتباط مستقيم فرش با موضوع طراحی آن، همواره مبحث طراحی فرش از موضوعاتی بوده است که در ارتباط با آن قيل و قال فراوانی بوده و گفته‌ها و نوشته‌های زيادی را بخود اختصاص داده است و کم‌تر مطلبی در ارتباط با فرش می‌توان يافت که به اين موضوع اشاره‌ای ولو گذرا و کوتاه نداشته باشد.
اما در ميان اين همه مطالب روا و ناروا، مع‌الاسف آنچه کم‌تر به چشم مي‌خورد، تحقيقات کارشناسانه و علمی، بدور از افراط و تفریط‌هاست، که تعريفی جامع الاطراف از اين موضوع ارائه نمايد، اگر هم بوده است يا گنگ و مبهم بوده يا حق مطلب را ادا ننموده است و يا حداقل آنکه بنده نديده‌ام.
در اکثر کتب و مقالاتی که در رابطه با موضوع کلی طراحی فرش می‌بينيم، معمولا بيش و پيش از نکات علمی و فنی، و نقد و نظرهای کارشناسانه، گلايه‌هايی از اين دست به چشم می‌خورد که در حق طراحان اجحاف شده …. نامی ازطراحان بر فرش‌ها ديده نمی‌شود …. طراحان را صاحبان سرمايه و تجار استثمار نموده‌اند …. و… که البته بر اهل حقيقت پوشيده نيست که اين جملات اغراق‌آميز، بيش‌تر برای بازار گرمی و سياهه‌افزايی است تا بيان واقعيات يا دلسوزی برای طراحی و طراحان فرش.
و البته اين بهانه‌ها بی‌پاسخ نيست و در کوتاه سخن آنکه مگر بر اين‌همه آثار تاريخی اعم از ابنيه و ظروف و اشياء و بافته‌ها و تافته‌های بی‌شمار، نام طراح حک يا نوشته شده است؟ و به هر دليلی که بر اکثريت آن‌ها نام طراح نيست به همان دليل بر فرش هم نيست، و تازه چنانچه بنا باشد به تناسب نقش، نام عوامل فرش برآن حک شود، مگر نقش رنگرزان و بافندگان و ساير عوامل کم‌تر از طراحان است؟ و چرا نامی از آنان نباشد؟ پس اين سخنان چندان سخن منطقی و معقول و واقع بينانه‌ای نيست.
دلیل عدم وجود نام طراحان بر روی فرش
لکن ناگفته نماند که به استناد تحقيقات و تجارب گذشته معتقدم دليل عدم وجود نام طراحان بر فرش، هيچکدام از آن دلايل واهی مذکور وامثالهم نبوده است بلکه بنظر می‌رسد دليلی که مانع از وجود نام طراح بر فرش‌ها بوده است اينکه، طراح به تنهايی تمام يک قالی نيست بلکه جزئی از اجزاء بوجود آورنده‌ی آن است؛
بگونه‌ايکه تا همين سه دهه‌ی اخير طراحی فرش صنف مستقلی نبوده و طراحان فرد مستقلی خارج از تشکيلات توليد فرش نبوده‌اند و چنين نبود که طراح، طرحی بکشد و آن را بفروشد و يا سليقه‌ی خود را اعمال نمايد، بلکه به سفارش توليد کننده و يا حتی در استخدام توليد کننده به طراحی می‌پرداختند و اين اصلی‌ترين دليل و عاملی است که در گذشته نام و نشان چندانی از طراحان بر قالی نمی‌بينيم، مگر آنکه طراح، نقش توليد کننده را نيز به عهده داشته است و به همين جهت در گذشته، نادر طرحی را می‌توان يافت که به نام طراح مشهور بوده و نامی از آن بر قالی باشد تا چه رسد به آنکه همانند امروز نام طراح تمامی بقيه عوامل قالی را تحت تاثير قرار دهد و قالی به نام طراح خوانده شود.
از سويی ديگر چون طرح فرش بر روی کاغذ شطرنجی يک اثر هنری بمثابه يک نقاشی نيست و اکثرا به صورت يک چهارم و يا حتی مقطعی است، لذا آنچه آنرا يک اثر هنری می‌کند تلاش بافنده و حمايت توليد کننده بوده است. و از همين روست که طراحی فرش از نظر کاربردی هرگز رشته و شغلی مستقل از فرش نبوده و نمی‌تواند باشد چرا که موضوع اين علم فرش است. هر چند که امروزه در ظاهر امر، طراحی فرش از مراحل توليد فاصله گرفته و مستقل بنظر می‌رسد.
سه رکن طراحی فرش
چنانچه بخواهيم بيش از اين به حواشی بپردازيم از هدف اصلی اين نوشتار که همانا تعريف روشن سه رکن طراحی فرش است بدور می‌افتيم، لذا به همين کوتاه بسنده نموده و به اصل مطلب می‌پردازیم:
بی‌شک لازمه‌ی ورود در مبحث طراحی فرش، شناخت و تعريف جامع از سه رکن اساسی و در اين زمينه يعنی طراحی، طراح و طرح است، چرا که بدون شناخت و ارائه‌ی تعريف دقيقی از آن‌ها هر آنچه بگوييم عباراتی نارسا و جملاتی گنگ و مبهم خواهند بود که نه تنها کمکی به روشن شدن موضوع نخواهند کرد بلکه آن را پيچيده‌تر نيز خواهند نمود.
مع الاسف تا به امروز، در هيچ مطلب و نوشتاری تعريف جامع و مانعی بر اين سه رکن يافت نمی‌شود (يا بنده نيافتم)، تعاريفی که بطور دقيق و مستدل جايگاه و نقش طراحی، طراح و طرح را معين نمايد، بگونه‌ايکه با آن تعاريف بتوان بطور روشن و واضح مصداق‌ها را شناخت و سنجيد. و البته هدف اصلی از اين نوشتار نيز ارائه‌ی همين تعاريف است که بدان می‌پردازيم:
طراحی فرش را می‌توان به عنوان زير گروه طراحی به حساب آورد که سبک و روشی مختص به خود را داراست و ملزم به رعايت قواعد و اصولی خارج از وجود خود است (الزام به رعايت قواعد توليد و اصول فنی بافت) و از آنجائيکه ريشه در نگارگری دارد، هر آنچه در نگارگری مجاز و مقبول است، می‌تواند در طراحی فرش داخل شود، مشروط بر آنکه با عرف معقول و مقبول و نکات فنی فرش همخوانی و مطابقت داشته باشد. لذا در تعريف طراحی فرش به عنوان رکن اول می‌گوييم:
طراحی فرش، نگارگری و نقاشی در چهارچوب اصول و قواعد فنی بافت و توليد فرش است.
طراح و طرح فرش
اينک نوبت به طراح فرش می‌رسد تا تعريفی از آن ارائه دهيم، بگونه‌ايکه حوزه‌ی عمل و وظيفه و رسالت فرد طراح را به روشنی تبيين نمايد و اين امر بدون توجه به تعريف طراحی و طراح، ناقص خواهد بود، چرا که عمل به تعريف طراحی فرش، وظيفه‌ی طراح بوده و عينيت بخشيدن به تعريف طراح فرش، رسالت فرد طراح می‌باشد، لذا طراح فرش را به عنوان رکن دوم چنين تعريف می‌کنيم:
کسی که توان رسم يک وجود عينی يا ذهنی را به صورت تجريدی و به شکل دو بعدی منطبق با اصول و قواعد بافت فرش دارا بوده و قدرت تجسم مجدد زيبايي‌های تجريد شده آنرا با رنگ و پرسپکتيو در نمود قالی به صورت سه بعدی، همانند اصل آن در ذهن بيننده داشته باشد.
طرح فرش به عنوان ما حصل دو تعريف گذشته، علاوه بر آنکه بايد تعريفی مجزا داشته باشد، در ضمن بايد در هماهنگی و همسانی کامل با آن دو تعريف، به عنوان سه عنصر مجزا بتوانند تشکيل دهنده‌ی پديده‌ی واحدی به نام طرح فرش باشند، لذا در تعريف طرح فرش به عنوان رکن سوم می‌گوييم:
نقشی است که با رعايت قواعد فنی و مراعات عرف معقول و مقبول فرش، بر روی کاغذ شطرنجی مخصوص، صرفا به جهت توليد فرش طراحی شده باشد.
