از آنجاییکه فرش‌های سجاده ای مخصوص مساجد با متراژهای بسیار بالا تولید می‌شوند، بافت این نوع از فرش‌ها به صورت دستباف کاری غیر معقول و تقریبا امکان ناپذیر می‌باشد.
چه از نظر زمانی و چه از نظر قیمتی فرش رولی مسجد به صورت دستباف اصلا مقرون به صرفه نیست و رول‌های فرش مسجدی به صورت ماشینی و تمام اتوماتیک در کارخانجات تولید می‌شوند.
اما سجاده نمازهای تکی که در ابعاد کوچک بافته می‌شوند، به صورت سفارشی و دستباف تولید می‌شوند که در اینجا منظور ما از فرش سجاده دستباف همین سجاده‌های تکی خواهد بود.
در این مقاله چهار مورد فرق بین سجاده فرش ماشینی و دستباف را برای شما توضیح خواهیم داد؛ پیش از ادامه‌ی مقاله یک فیلم کوتاه که از نمونه فرش سجاده ماشینی از کارخانه‌ی سجاده‌بافی کاشان تهیه شده را مشاهده بفرمایید:
فیلم سجاده فرش ماشینی کاشان
1. پشت فرش سجاده ماشینی و دستباف
اولین و مهم‌ترین راه تشخیص فرق بین سجاده فرش ماشینی و دستبافت نگاه کردن به گره‌های پشت قالی می‌باشد. در واقع گره‌هایی که شما در پشت فرش مشاهده می‌کنید همان گره‌های تار و پود قالی هستند که در صنعت فرش ماشینی به آن‌ها شانه و تراکم می‌گویند. به گره‌های موجود در عرض فرش، شانه و به گره‌های بافته شده در طول فرش نیز تراکم می‌گویند.
حال در تصویری که برای شما تهیه کرده‌ایم، پشت فرش سجاده ای ماشینی را می‌توانید مشاهده کنید که با دستگاه تمام اتوماتیک و با تکنولوژی آلمان بافته شده است. همانطور که می‌بینید همه‌ی گره‌ها تقریبا به صورت هموار و یکنواخت و کاملا منظم در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. اندازه‌ی هر یک از گره‌های تار و پود فرش نیز به یک اندازه هستند و کوچک و بزرگ نیستند.
عکس زیر مربوط به یک فرش دستباف است که از گره‌های پشت آن عکس گرفته شده است؛ همانطور که در تصویر می‌بینید گره‌های دستباف برخلاف گره‌های پشت سجاده فرش ماشینی چندان منظم و مرتب نیستند و در برخی موارد غیریکنواخت و کاملا ناهموار دیده می‌شوند. همچنین برخی گره‌ها ریزتر و برخی دیگر درشت‌تر بافته شده‌اند. البته این یک امر کاملا طبیعی است چرا که تمام بافت قالی توسط دست صورت گرفته و در بعضی از جاها اجتناب ناپذیر است:
نکته: در فرش دستباف به جای استفاده از اصطلاح شانه و تراکم که مخصوص فرش ماشینی است، از اصطلاح رجشمار استفاده می‌کنند. اگر مایل هستید که با نحوه‌ی شمارش تعداد شانه و تراکم آشنا شوید، می‌توانید به مقاله‌ی زیر رجوع کنید:
2. تفاوت کناره‌ی سجاده فرش ماشینی و دستباف
کناره‌های فرش یا لبه‌ی فرش هم عامل مهمی در تشخیص فرق بین فرش دستباف و فرش ماشینی است. اگر به کناره‌های فرش دستباف دقت کنید یا به اصطلاح به طره‌های فرش سجاده دستباف بنگرید، ناهموار و غیریکنواخت هستند. طره‌های قالی دستباف در واقع همان رشته‌های پود هستند که در پایان بافت، با دست دوخته می‌شوند که همین امر سبب می‌شود در بعضی از نقاط، طره‌ها تورفتگی و یا برجستگی داشته باشند. نمونه‌ای از طره‌ی فرش دستباف را با هم ببینیم:
اما اگر کناره‌های سجاده فرش ماشینی را در تصویر زیر مشاهده کنید، کاملا منظم و در یک راستا دوخته شده‌اند. کناره‌های رول‌های فرش مسجدی پس از بافت کامل فرش، با دستگاه‌های تمام اتوماتیک دوردوزی می‌شوند و به همین دلیل طره‌های فرش ماشینی کاملا هموار و مرتب دیده می‌شوند.
3. ریشه‌های فرش ماشینی و دستبافت
اگر به ریشه‌های یک فرش دستباف دقت کنید، خواهید دید که ریشه‌های قالی دستباف همان امتداد رشته‌های تار هستند و کاملا جزیی از فونداسیون یا شالوده‌ی فرش می‌باشد. یک نمونه تصویر از ریشه‌ی فرش دستباف را آماده کرده‌ایم که بتوانید بهتر این موضوع را درک کنید:
اما ریشه‌های موجود در فرش ماشینی کاملا متفاوت از دستبافت می‌باشد. هنگامی که رول فرش ماشینی کاملا بافته شد، از همان قسمت به وسیله‌ی تیغ موکت‌بری برش داده می‌شود و آن را به قسمت تکمیل و آهار می‌فرستند تا ریشه‌های آماده شده از قبل در عرض فرش دوخته شوند. در تصویر زیر به خوبی می‌توانید ببینید که ریشه‌های یک فرش ماشینی کاملا مجزا از فونداسیون فرش بوده و به صورت جدا به آن دوخته شده است.
نکته: در قسمت تکمیل و آهار فرش ماشینی، علاوه بر دوخت ریشه، کناره‌های فرش نیز زیگزاگ یا دوردوزی شده و عملیات پرزسوزی و پرداخت فرش نیز صورت می‌گیرد تا کاملا آماده‌ی استفاده در مسجد و یا منزل گردد.
4. طرح و تقارن فرش دستباف و ماشینی
مورد آخر برای تشخیص فرق بین سجاده فرش ماشینی و دستباف، نوع طرح (الگو) و همچنین تقارن موجود در بین این طرح‌ها می‌باشد. طرح‌های به کار رفته در فرش دستباف معمولا از الگوهای مربوط به یک قوم و قبیله‌ی خاص بوده که اکثرا طرح‌های قدیمی و مخصوص هستند. هنگام بافت این طرح‌ها نیز یک بافنده هر چقدر هم ماهر باشد نمی‌تواند دقیقا طرح‌ها را به تقارن و کاملا منظم در بیاورد. در ادامه یک فرش دستباف مشاهده خواهید کرد که اگر به دقت مشاهده کنید، متوجه غیرمتقارن بودن قالی دستباف خواهید شد:
در تصویر زیر که یک رول سجاده فرش ماشینی را مشاهده می‌کنید، پرواضح است که هر طرح محراب با طرح محراب دیگر کاملا یکی و منطبق بر یکدیگر هستند.
دیگر فرق‌های سجاده فرش ماشینی و دستباف
در 4 موضوع بالا که برای شما توضیح دادیم در واقع مواردی را بیان کردیم که هرکس با چشم خود و به وضوح می‌تواند ببینید و تفاوت‌ها را متوجه بشود.
اما فرق دیگری که اینجا می‌خواهیم به آن اشاره کنیم نوع الیاف به کار رفته در سجاده فرش ماشینی و دستباف است که ممکن است به سادگی و با چشم نتوانید جنس نخ را تشخیص دهید. به طور کلی در قالی‌های دستباف از الیاف کاملا طبیعی چون ابریشم و پشم استفاده می‌شود ولی در تولید فرش‌های ماشینی، الیاف مصنوعی چون اکریلیک و پلی استر به کار می‌روند.
امروزه دیگر هیچ گونه الیاف طبیعی به عنوان نخ خاب فرش ماشینی (نخ اصلی فرش) مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و فقط دو نوع الیاف طبیعی گیاهی یعنی پنبه و جوت (کنف) هستند که در نخ‌های تار و پود فرش به کار می‌روند.
نکته: به خاطر شباهت‌های ظاهری که اکریلیک به پشم و همچنین پلی استر به ابریشم دارد، اصطلاحا به اکریلیک، پشم مصنوعی و به پلی استر، ابریشم مصنوعی هم می‌گویند. اگر تمایل دارید که با انواع جنس نخ‌های مورد استفاده در فرش آشنا شوید، خواندن مقاله‌ی زیر خالی از لطف نخواهد بود:
