هنر فرش ایرانی
قالی ایران به عنوان هنر دیرپای ملی و اسطوره‌ی سترگ از باورهای قومی و دینی از دیرباز بر گستره‌ی لایتناهی فرهنگ و هنر سرزمین ما ایران سایه افکنده است. اما نکته‌ی مبهم تاریخ همیشه در جوامع بشری تازیانه‌ی ناجوانمردانه‌ی خود را بیش از سیاست بر فرهنگ و خاصه هنر نواخته است.
قالی و در کل فرش به صرف کاربردی و تزئینی بودنش از سالیان دور مورد توجه اقوام گوناگون بوده است. در کنار فراز و فرودها، افت و خیزهای درخشش قالی ایران در تاریخ چند هزار ساله‌ی این سرزمین مسائل حل نشده و نقاط مبهم بسیاری چونان دیگر هنرهای این سرزمین نیز وجود دارد.
عمده مصالح کاربردی فرش، پشم است که تجزیه، فروپاشی و نیز عدم مقاومت در برابر شرایطی مانند آتش عمر این کالای هنری کاربردی را تقلیل داده است، به گونه‌ای که اگر واقعا به کار بسته شود و نشیمن افراد گردد، زیر پای یکی دو نسل بیشتر دوام نیاورده و عمر آن فراتر از نیم قرن نمی‌شود و از بین می‌رود.
معرفی معروف‌ترین مناطق بافندگی فرش در ایران:
از جمله با سابقه‌ترین مناطق و شهرهای دارای قدمت بالای بافندگی که بعضا دارای برند جهانی هستند عبارتند از:
آذربایجان (تبریز، اردبیل، مراغه)
کاشان (نایین، جوشقان)
خراسان (مشهد، بیرجند، سبزوار، بجنورد، فردوس، تربت، قائنات و…)
کرمان، همدان، کاشان، کرمانشاه، اراک، ملایر، سیستان و بلوچستان، فارس و … که به صورت اجمالی به معرفی برخی از مناطق به همراه مهم‌ترین ویژگی فرش‌های دستباف اشاره خواهیم کرد:
قالیبافی در آذربایجان
خطه‌ی آذربایجان به دلیل وسعت مراتع و زمینهای کشاورزی و آب و هوای مناسب و طبیعی کوهستانی همواره در تولید قالی از موقعیتی خاص بهره‌مند بوده است.
قالی‌ها و قالیچه‌های تولیدی به وسیله‌ی روستائیان این منطقه با ساختاری سفت و پرزی بلند و بافتی درشت، مالامال از نقوشی هندسی و شکسته با برخورداری از رنگ‌های تند و تیره از مردمی سختکوش و مقاوم و قناعت پیشه حکایت می‌کند که با طبیعتی به پایداری و استقامت کوهستان، به فرش، تنها به عنوان یک زیرانداز گرم می‌نگرندم
برخی از ویژگی‌های فرش تبریز:
- تلفیق طرح‌ها و نقشه‌ها با همدیگر
- استفاده از نقوش باغی
- استفاده از رنگ‌های طبیعی مانند روناس، اسپرگ، قرمزدانه
- نوع گره استفاده شده از گره ترکی بافت
- بافت نقش‌های برجسته صورت روی فرش و تابلوفرش‌ها
- بافت فرش‌های رج شمار بالا
- کوتاه بودن پرز قالی
- رنگ‌های به کار رفته تند و خام
اما از مهم‌ترین نقشه‌های فرش تبریز می‌توان به اسلیمی، شاه عباسی، لچک و ترنج، زیر خاکی، منظره و چهار فصل و … اشاره کرد.
فرش ایرانی در اصفهان
هنر دوستی شاهان صفوی و ارج و منزلتی که این سلسله برای هنرمندان قایل بودند و خصلت پسندیده‌ای که هر چیز را در حد کمالش می‌خواستند، انگیزه‌هایی بود تا با توسل به آن بهترین هنرمندان از هر صنف و طبقه‌ای، در کارگاه‌های شاهی گرد آیند و آثار ارزنده‌ای را به وجود آورند که هنوز، بعد از طی قرون متمادی چشم و عقل را یارای باور آن نیست.
قالی‌های ارزشمند این دوره چه در کاشان بافته شده و چه در شهرهای اطراف آن نشان‌دهنده‌ی توجه ویژه به هنر قالیبافی آن عصر می‌باشند. کارگاه‌های قالی بافی دربار صفوی متصل به کاخ سلطنتی در جنوب عالی قاپو بین میدان شاه و چهل ستون، با استفاده از بهترین مواد اولیه همواره زیر نظر شخص شاه عباس بزرگ به کار می‌پرداختند. این اهتمام ویژه‌ی شاه صفوی موجب شد تا کاشان آنروزگار سهم بزرگی را در بافت شاهکارهای برجای مانده در موزه‌های مختلف جهان را عهده‌دار گردد.
نائین اصفهان:
چله‌های نائین سفید کمی مایل به کرم و معمولا 6لا و 9لا می‌باشد با رج شمار 40 به بالا و با پود کلفت کرم یا سفید که عموما فرش‌های صاف و یکدستی است. پشم فرش‌های نائین محصول خود این شهر است و تکیه بر رنگبندی سفید و کرم بیشتر است.
جوشقان و میمه اصفهان:
بافت قالی‌های ابریشمی و صادرات آن به خارج از کشور قبل دوره صفوی تاکنون ادامه دارد. از لحاظ نقش در بیشتر موارد ترنجی لوزی شکل و محیط ترنج را اغلب خطوط دندانه‌دار شبیه به اره در بر می‌گیرد.
قالیبافی در خراسان
خطه‌ی خراسان، به واسطه‌ی وسعت مراتع و آبادی‌های بیشمار، از مراکز عمده‌ی پرورش دام است؛ بافنده‌ی مشهدی نیز در انتخاب پشم مرغوب و کاربرد آن در فرش، از هیچ کوششی فرو گذار نیست، و برخلاف بافنده‌ی تبریزی در تهیه‌ی طرح و نقشه‌هایی که ویژگی‌های طرح مشهد را دارا باشد تعصب به خرج می‌دهد.
پشمی که در گره‌های قالی‌های خراسان بکار رفته نرم و شفاف می‌باشد. این پشم در مقایسه با پشم‌های با کیفیت دیگر، ظاهراً تمایل بیشتری به فرسوده شدن دارد. هر چند که از اصل، پرزهای این قالی با ارتفاع متوسطی قیچی خورده‌اند ولی به نظر بسیار کوتاه می‌رسند. این امر ناشی از ریسندگی پشمی است که از پشم چینی پائیزه بدست آمده است.
فرش‌های خود مشهد اغلب با گره فارسی بافته می‌شود و در گذشته با گره ترکی نیز بافته می‌شد. در قالب‌های مشهد طرح‌های هندسی جز در مناطق ترک‌نشین راه ندارد و بیشتر از نقش‌های افشان تشکیل می‌شود. از ویژگی‌های فرش مشهد می‌توان به پرگوشت بودن و کیفیت بالا اشاره نمود.
فرش ترکمن
معرفی کلی آثار و ویژگی‌های فرش ترکمن:
به دلیل پیروی مناطق ترکمن از طرح‌های سنتی و استفاده از طرح یک گل و صادرات بسیار کم این فرش‌ها به کشورهای اروپایی همچنین نقش کلی و یکدست فرش‌هایشان، تعیین دقیق قدمت و طول عمر فرش‌های ترکمن از آنجایی که در گذشته درج تاریخ تولید در حاشیه‌ی فرش معمول نبوده کار چندان آسانی نیست.
به طور کلی بیشتر فرش‌های ترکمن از چند رنگ پایه به عنوان الگوی بافت از گذشته تاکنون استفاده می‌شود که در این بین می‌توان به قدیمی‌ترین نوع آن در قرن 17 میلادی در موزه‌ی قاهره نگهداری می‌شود اشاره کرد که رنگ آن با آثار بافته شده در گذشته متفاوت می‌باشد. در این طرح از رنگ آبی روشن استفاده شده است که کمی نسبت به آثار گذشته غیر معمول بوده است.
برای شناخت فرش ترکمن با توجه به نوع طراحی و رنگ‌آمیزی خاص کار نیاز مبرمی به تخصص نیست. از جمله آثار معروف فرش ترکمن می‌توان نمونه‌ای موسوم به نجبا که یک موتیف هندسی و هماهنگ در زمینهای از قهوه‌ای مایل به قرمز است نام برد و همچنین در دیگر نمونه موسوم به آبی بخارا که در تولید آن بهترین نوع پشم به کار گرفته می‌شود و از رنگ‌های آبی از تیره تا روشن به همراه بافت محکم و پرداختی عالی دارند می‌توان نام برد.
در آثار ترکمن نمونه‌های نادر و خاصی نیز دیده شده به طور مثال رنگ زمینه فرش با حاشیه‌ی آن متفاوت بوده است. مردمان ترکمن زندگی آمیخته با فرش داشته‌اند به همین خاطر آثار بسیاری مانند خورجین، انواع توبره، سجاده فرش (سجاده نماز)، آیینه قاب و… که بافت آن‌ها در میان قبایل ترکمن مرسوم است.
تقسیم‌بندی فرش‌های ترکمن:
تقسیم‌بندی فرش‌های ترکمن بر اساس نام قبایل (تکه، یموت، ارساری، ساریق و چادور) می‌باشد.
بهترین نمونه فرش‌ها از رنگ‌های قهوه‌ای تیره مایل به قرمر تا قرمز تیره مایل به ارغوانی است. در قسمت‌های مرکزی ردیف‌های گل تکه با خطوط عمودی و افقی سیاه بهم متصل می‌شوند.
البته فرش‌های بافت طوایف وابسته به ایل ارساری که در مناطق شمال افغانستان زندگی می‌کنند و نیز طوایف بلوچ خراسان و مناطق مرزی ایران و ترکمنستان از جمله فرش‌های ترکمن محسوب می‌شوند.
معرفی و ویژگی بافت‌های ترکستان شرقی:
ترکستان شرقی در قلب آسیای مرکزی قرار گرفته است و جلگه‌ایست مرتفع که در شمال و جنوب و غرب بوسیله‌ی رشته کوه‌های پرشیب و مرتفع محصور شده است.
آب و هوای این منطقه بی‌نهایت خشک و دارای تغییرات درجه حرارت بسیار شدید است. کمربند باریکی از مرتع در کوهپایه‌ها شرایط لازم را برای اقتصاد عشیره‌ای فراهم نموده است. عشایر این منطقه اغلب قرقیز هستند. پشم بسیار مرغوب گوسفندان این عشایر زمینه‌ی مناسب برای فرشبافی در منطقه را تسهیل بخشیده است.
ترکستان شرقی امروز جزو ناحیه‌ی خودمختار شین کیانگ در جمهوری خلق چین است. ترکستان شرقی دارای سابقه‌ای طولانی در تولید فرش دستباف دارد اما فرش‌های این منطقه خیلی دیر به اروپا راه یافتند. در اروپا این فرش‌ها اغلب با نام شهرهای ترکستان غربی شناخته می‌شدند و کمتر با نام موطن اصلی‌شان شناسایی می‌شدند.
مشخصات و ویژگی فرش‌های ترکستان:
تار: نخ نازک از پشم قهوه‌ای، گاه کمی تابدار، دولاتاب و از موی بز
پود: چهار رشته در برخی اوقات دورشته کم تاب از پشم یا نخ قهوه‌ای روشن. پود به خوبی کوبیده شده و گاه همزمان از میان چهاررشته تار عبور کرده است.
پرز: در کلیه‌ی نمونه‌ها از پشم نرم مرغوب و چهار تاب
رجشمار: 32 گره در دسیمتر مربع در عرض و 16 گره در دسیمتر مربع در طول
در متون چینی مربوط به قرن هجدهم و نوزدهم میلادی به تولید فرش در ترکستان شرقی در شهرهای ختن، بوتی ئن و… اشاره شده است.
